Dit is een hoofdstuk uit het inmiddels niet meer te verkrijgen boek over de opkomst van commerciële omroep in Nederland en wordt als naslagwerk gekoesterd als het gaat over de periode 1985-1996 in de Nederlandse omroepgeschiedenis. Aan onderstaand verhaal heeft Arjan het langst moeten sleutelen. Het inmiddels al weer vergeten station Radio Noordzee Nationaal was halverwege de jaren negentig de grootste commerciële zender in Nederland. Dat was voordat de lobby van Sky en 538 er twee grote etherfrequenties bij forceerden en de alleenheerschappij van deze zender onderuit schoffelde. Noordzee had zangeres Jerney Kaagman, tevens lobbyiste voor het Nederlandse muzikantenleven, als pr-mevrouw ingehuurd. En hoewel Noordzee er als eerste in Den Haag met een grote FM-frequentie vandoor ging, was Jerney slecht opgewassen tegen de schreeuwers en gehaaide lobbyisten uit het Veronica / Sky / 538 kamp. Tijdens het gesprek met haar was ze eerlijk over de concurrentie en over de toch wat schimmige start van Noordzeee (met BUMA-steun). Maar toen ze haar woorden in monoloog vorm terug las, belde ze direct boos en geëmotioneerd op. "Als dit zo wordt gepubliceerd, ben ik mijn baan kwijt en kan Noordzee het wel schudden", was de strekking van haar betoog. Vele schoongepoetste versies werden heen en weer gefaxt (er was nog geen mail mensen!) en het eindresultaat stelde de lobby voor de dan nog volgende FM-herindeling veilig voor Noordzee. Inmiddels had Arjan zoveel versies van het verhaal geschreven, dat Arjan bij het inleveren van het manuscript bij de uitgeverij een toch wat te eerlijke variant had ingeleverd. (Domme Arjan!) Toen het boek uitkwam, heeft Arjan de telefoon een tijdje niet opgenomen. Haar woorden op mijn antwoordapparaat zeiden genoeg. Nog jaren hebben Jerney en Arjan bozige blikken uitgewisseld op allerlei fora en congressen.
"Heel veel mensen die ik nu weer ontmoette hadden mij toen ook tijdens een optreden gezien. Dat maakte mijn werk een stuk makkelijker. Ik kom niet één of ander willekeurig commercieel station verkopen, ik kom iets verkopen met een boodschap erachter waar ik zelf een exponent van ben."
Begin jaren negentig krijgt Nederland er twee radiozenders bij, die zich allebei toeleggen op het nationaal produkt. Holland FM gaat na drie jaar over in HitRadio Veronica. Maar Radio Noordzee Nationaal (RNN) wordt één van de populairste commerciële radiostations. Vernoemd naar de oude zeezender uit de jaren zestig en zeventig, en met oud-Noordzee veteraan Guus Jansen aan het roer, weet de jaren negentig variant in 1994 een felbegeerde FM-etherfrequentie in de wacht te slepen. Het visitekaartje van RNN is pr-manager Jerney Kaagman, ex-zangeres van Earth & Fire. Kaagman heeft haar sporen verdiend bij de belangenorganisaties BV Pop en Conamus, en dient het Neerlands produkt nu via het station RNN, waarvan de programmering voor minstens drie kwart uit nationaal produkt bestaat. Sinds het succes van RNN is de verkoop van het nationaal produkt belangrijk gestegen, en daarmee is het nut en de unieke waarde voldoende aangetoond. De etherfrequentie blijft echter van levensbelang voor dit produkt van het uitgeversconcern Strengholt.
"Het vak van radio maken lijkt wel wat op het vak van muzikant. Voor beide beroepen geldt dat je een bepaalde bevlogenheid en idealisme moet hebben. Het zijn creatieve vakken, waarvan je vaak niet weet of je er wel een behoorlijk salaris mee kunt gaan verdienen. Het is een onzekere business. In die zin moet je een beetje gek zijn om daar voor te kiezen. Ik kom zelf uit de muzikantenwereld, en ik zie de parallellen met de radiowereld. Ik herken een zelfde soort bevlogenheid bij de radiomakers. Dat blijkt ook wel uit het feit dat coryfeeën als Ron Brandsteder en Hans van der Togt bij ons een radioprogramma presenteren. Ze hebben hun sporen op tv-gebied wel verdiend, en toch maken ze heel graag een radioprogramma. Televisie is een hele complexe produktie, waar heel veel mensen bij komen kijken, scriptschrijvers, decorbouwers, lichtmensen, en je staat in een zaal met gasten en een publiek, kortom een heleboel heisa. Radio is een heel intiem gebeuren. Je hebt de presentator, de technicus en de producer, en met z'n drieën creëer je dan gewoon een eigen sfeer. Je kunt zonder schmink in je spijkerbroek dat programma presenteren. Radio staat veel dichter bij je. Zo bleek dat iemand als Ron Brandsteder het hartstikke leuk vindt om radio te maken. Hij heeft dat financieel niet nodig, het is puur liefdewerk.
Het nationaal produkt
Ik heb zelf vanuit mijn ervaring in de muziekbusiness ervaren hoe belangrijk het is om op de radio gedraaid te worden. Als je niet gedraaid wordt dan weten de mensen niet dat je een nieuwe plaat uit hebt en gaan ze hem ook niet kopen. Geen platenverkoop betekent vervolgens geen optredens, en dan kun je wel ophouden. Radio is dus een onmisbare schakel. In de jaren dat Veronica en Radio Noordzee Internationaal buitengaats lagen draaiden zij veel Nederlandse platen. Daarvan heb ik zelf ook veel steun gekregen, en gemerkt hoe belangrijk dat was. Toen de zenders in 1974 werden verboden moesten de plaatjes weer door de Hilversumse sluis. Als er al één omroep je plaatje wel wilde draaien dan deed de ander het weer niet. Je was kortom weer overgeleverd aan de willekeur van diverse programmamakers. Vervolgens ging de verkoop van Nederlandse muziek flink naar beneden. Dat heeft ook wel andere oorzaken, zoals de komst van de dure cd, maar de Nederlandse muziek kwam steeds meer in een verdomhoekje te zitten.
De gedachte
In de jaren tachtig werd ik voorzitter van BV Pop, een belangenorganisatie voor Nederlandse muzikanten. Daarmee hebben we op allerlei manieren geprobeerd een gewillig oor te vinden voor de problemen die Nederlandse muzikanten ondervonden. Ik ben toen ook gevraagd in het bestuur te komen van PALM, Professionele Auteurs Lichte Muziek, en van Buma/Stemra. Daar werden de zelfde problemen onderkend. Een eigen zender beginnen op commerciële basis was in de jaren tachtig nog niet reëel, want het was simpelweg wettelijk niet toegestaan. En om nou een omroepvereniging binnen het publieke bestel te beginnen, dat stond een beetje ver van ons muzikanten af. Toen begin jaren negentig aangekondigd werd dat de Nederlandse Mediawet aangepast zou worden, en dat Nederlandse commerciële omroep mogelijk zou worden, is het idee van een eigen radiozender naar voren gebracht. Als je in het Buma Bestuur zit dan hoor je wel eens wat. Bijvoorbeeld over zenders die via de satelliet opstraalden, en allerlei andere nieuwe ontwikkelingen. We kregen het idee dat een radiostation in die nieuwe situatie ook makkelijker van de grond kon komen.
De Buma
Op het moment dat er weinig nationaal produkt gedraaid en dus verkocht wordt krijgt de Buma/Stemra natuurlijk ook minder auteursrechten binnen voor de Nederlandse auteurs. De Buma zag het nut dus wel in van een radiozender met veel Nederlands produkt. Niet veel mensen geloofden toen in de haalbaarheid van zo'n zender. Er waren ook mensen die zeiden dat de publieke omroep maar meer aandacht moest schenken aan het nationaal produkt. Maar dat hadden wij net tien jaar lang geprobeerd, en dat lukte dus niet. Dan ga je het maar zelf doen. Die zender werd Radio Noordzee Nationaal (RNN). De Buma wilde wel helpen RNN financieel te ondersteunen. De steun was belangrijk, want daarvoor was het alleen een idee, maar nu wilde er ook een bank instappen. We hadden de steun dus wel nodig om de zender op te starten. De Buma heeft zich snel teruggetrokken uit RNN, omdat buitenlandse muziekuitgevers aangaven dat ze het niet eens waren met de ondersteuning van een commerciële zender met veel Nederlandse produkten. Ze hadden liever dat de Buma zich niet met zulke binnenlandse dingen bemoeide. Dus de Buma heeft zich in 1992 teruggetrokken. Maar het projekt was al geboren. Gelukkig maar. Uiteindelijk heeft Strengholt het initiatief opgepakt en overgenomen. RNN was eerst een stichting, maar werd toen een particulier initiatief. Er is in de pers veel negatieve aandacht geweest over de steunverlening van de Buma. Die aandacht kwam voornamelijk vanuit de concurrerende stations. Maar nadat de Buma zich uit het projekt had teruggetrokken was er geen reden meer voor deze commotie. Ik wil er verder ook niks over zeggen. De verhalen liggen achter ons, het is een gesloten hoofdtuk.
De concurrentie
Er was nog een zender met Nederlandse produkten, Holland FM. Er is wel eens geprobeerd Holland FM en RNN samen te voegen, maar dat is nooit gelukt. Je kunt zeggen dat dat jammer is, maar vanuit de muziekwereld gezien was het ook wel goed. De platenindustrie had nu meer mogelijkheden om hun produkten uit te zetten. Net als vroeger, toen je én Veronica had én Noordzee. Op de kabel hadden we wel concurrentie van Holland FM. Maar nadat wij een etherfrequentie hadden gekregen zijn we Holland FM voorbijgestreefd.
Het format
Aanvankelijk hadden we heel idealistisch gezegd dat we 100 procent nationaal produkt wilden draaien. Maar toen we dat een aantal maanden hadden gedaan kregen we van allerlei mensen uit de platenindustrie te horen dat er iets miste, dat er iets niet klopte. Dus we hebben een raad van advies ingesteld met mensen uit de muziekbusiness, die ons om de zoveel tijd kritiek gaven. Ze hebben een tijdje aandachtig geluisterd waarom RNN niet klonk zoals we het gedacht hadden. En wat bleek, we misten toch wat internationaal produkt. Het was net alsof we het nationaal produkt als een beschermde diersoort behandelde door het zo apart te nemen. En eigenlijk paste het best om in dat reservaat wat internationale produkties te laten horen. Dan kon iedereen horen dat het nationale produkt daar helemaal niet voor onder deed. Onze vergunning stond dat ook toe, want we moesten overwegend nationaal produkt draaien. Dus toen hebben we het percentage Nederlandse muziekprodukties teruggedraaid van 100 procent naar 80 procent. En zo is het eigenlijk tot op de dag van vandaag gebleven.
De beginfase
Ik ben in oktober 1991 gevraagd om de boodschap van RNN uit te dragen. Dat is iets wat ik gezien mijn achtergrond bij PALM en BV Pop natuurlijk graag wilde doen. We hadden allebei dezelfde doelstelling: het promoten van het Nederlandse produkt. En wie kan dat verhaal beter uitleggen dan iemand die al bekend is als ondersteuner van het eigen produkt? Het was dus een logische stap voor mij.
De eerste twee jaar heb ik me grotendeels bezig gehouden met het verwerven van contracten bij kabelexploitanten voor de doorgifte van Noordzee. Begin jaren negentig raakten de kabelnetten toch al aardig vol, dus je kon niet zomaar toegevoegd worden aan het programmapakket. Meestal vergadert zo'n programmaraad of commissie die bepaalt wat er op de kabel komt maar één keer per jaar. Dus je moest het hele jaar lobbyen om bij die ene vergadering de steun voor jouw radiostation te krijgen. Dat was heel leuk, want ik kwam in allerlei plaatsjes terecht waar ik ooit met mijn band had gespeeld. Toen was het meestal donker en kwam ik in het cultureel centrum, nu was het overdag en kwam ik in het gemeentehuis. Heel veel van de mensen die ik nu weer ontmoette hadden mij toen ook tijdens een optreden gezien. En ze hadden wel eens stukjes gelezen over mijn werk voor BV Pop. Dat maakte mijn werk een stuk makkelijker. Ze weten dat je een oprecht verhaal komt vertellen. Ik kom niet één of ander willekeurig commercieel station verkopen, ik kom iets verkopen met een boodschap erachter waar ik zelf een exponent van ben. Dat sloot heel goed bij elkaar aan. Ik heb dat werk dan ook met plezier gedaan. Logisch dat andere stations daar wat meer moeite mee hebben gehad. Als men denkt: daar is nummer zoveel die zijn commerciële station op de kabel wil hebben, zonder dat je daar een sterk verhaal bij hebt, maak je toch minder kans. Ik heb de mensen altijd goed gedocumenteerd. Zelfs al voordat we uitzonden heb ik ze cassettes gestuurd met een programma zoals dat zou gaan klinken op RNN. Ik ben altijd langsgegaan, ik heb spreekbeurten gehouden over hoe moeilijk het is om je in Nederland al musicerend staande te houden. Dat kwam bij mensen heel oprecht over.
Radio Noordzee Nationaal is met weinig kapitaal gestart. We moesten behoorlijk zuinig doen. Je maakt een berekening waarmee je het drie jaar kunt uitzingen. Als je na die tijd geen zicht hebt op verbetering, dan moet je stoppen. De eerste twee jaar hebben we niks van de investeringen terugverdiend, daarna is het beter gegaan. We zijn nu een station dat redelijk succesvol opereert en in ieder geval zijn investeringen terugverdiend. Het probleem bij de start was dat we dachten op 1 januari 1992 te kunnen beginnen met uitzenden. Er was tegen ons gezegd dat eind 1991 de nieuwe wet, die Nederlandse commerciële omroep mogelijk maakte, wel aangenomen zou zijn. Maar dat werd 1 februari, 1 maart, en uiteindelijk dus 1 juli. Dat is een kostbare periode geweest, want we hadden wel met ingang van 1 januari een programmaleider in dienst genomen, en personeel klaar staan. Dan kun je wel een half jaar droog oefenen, maar we konden het niet in de praktijk uitproberen. Ik heb die tijd maar gebuikt om stevig te lobbyen om overal op de kabel te komen. Maar dat is een lastige start geweest, want je hebt geen adverteerders en dus verdien je niks.
De etherfrequentieverdeling
Het wachten was natuurlijk vooral op de verdeling van etherfrequenties in 1994. Voor die tijd hebben we Den Haag duidelijk gemaakt waar Noordzee voor staat, net zoals de andere zenders dat voor hun station gedaan hebben. Ik heb ook kamerleden benaderd met ongeveer hetzelfde verhaal als wat ik de kabelexploitanten vertelde. En ik merkte dat we overal veel sympathie voor ons verhaal kregen. Zonder dat er iemand vroeg of het wel levensvatbaar was. Het bestaan op de kabel was namelijk best zwaar, we hadden niet bijzonder hoge luistercijfers. Maar ons ideaal, om Noordzee in de ether te krijgen en het zo groot te maken, kwam wel over in Den Haag. Ik kan me niet aan de indruk onttrekken dat die sympathie mee heeft gespeeld bij het invullen van de criteria.
In de inschrijfdocumenten was een criterium opgenomen, namelijk dat het een aanbeveling zou zijn als een zender een bijdrage zou leveren aan de Nederlandse cultuur. Dat klonk wel gunstig voor ons, maar we hebben tot de dag van de bekendmaking geen flauw idee gehad of we wel of niet een frequentie zouden krijgen. Tot we op die 21e januari 1994 de envelop van d 'Ancona kregen met de uitslag, en er een explosie van gejuich door het gebouw ging. Op hetzelfde moment weet je dat er van de 27 gegadigden 22 ongelukkig zullen zijn. Als je maar 5 snoepjes hebt en 27 kinderen, hoe verdeel je dat dan het beste? Hoe ga je om met iets wat nog nooit eerder gedaan was, en waar geen regels voor bestonden? We hebben allemaal even hard gelobbyd, de ene partij had echt niet meer voeten tussen de deur dan de ander. Misschien hadden wij wel gewoon een goed verhaal. We hebben ook geen middengolf aangevraagd, alleen FM. De Nederlandse muziek had al jaren in het verdomhoekje gezeten. Nu kunnen Nederlandse artiesten cd's met digitale kwaliteit uitbrengen, dan moet je dat dus niet op de middengolf gaan uitzenden. Daar had men kennelijk begrip voor bij de overheid. Het is natuurlijk heel flauw om later te zeggen dat de partijen die ook voor de zekerheid maar middengolf invulden, voor het geval ze geen FM zouden krijgen, daarom ook middengolf hebben gekregen. Maar Radio 10 en Holland FM hebben het WVC zo wel wat makkelijker gemaakt.
Er is veel geschreven over de criteria, dat die speciaal waren geschreven voor Noordzee. Die verhalen kwamen vooral van de zenders die geen etherfrequentie hadden gekregen. Iedereen probeert op zijn eigen wijze de pers te halen. Sommigen denken dat als je een ander naar beneden trekt je dan zelf omhoog gaat. Het netwerk aan etherfrequenties dat wij kregen bestaat uit meerdere kleine zenders bij elkaar. In 1991 hadden diverse stations via juridische procedures afgedwongen dat die frequenties tijdelijk werden uitgegeven. Sky had een prachtige frequentie in Rotterdam, Radio 10 in het noorden van het land en RTL in Den Haag. Wij hebben in 1994 al die drie frequenties gekregen. Dus je kunt je wel voorstellen hoe die anderen zich voelden. Dat zet kwaad bloed, vandaar al die verhalen. Kinnesinne.
We hebben gelijk na die 21 januari een aantal bekende presentatoren er bij genomen, omdat we voor een veel groter publiek bereikbaar zouden worden. Mensen gaan dan uit nieuwsgierigheid een keertje luisteren en als ze die zender eenmaal gevonden hebben en ze vinden het leuk dan laten ze hem daar op staan. Omdat we een etherfrequentie hadden gekregen en daardoor vooruitzicht hadden op hogere luistercijfers en betere inkomsten kun je zo'n investering doen. Daarvoor durfden we dat niet. Op 1 april zijn de eerste uitzendingen op de FM begonnen. Daarna is het heel voorspoedig gegaan met RNN. We zijn nu één van de populairste en best beluisterde radiostations van Nederland.
De etherfrequentieverdeling II / De veiling
Het was heel moeilijk om een goede argumentatie te vinden voor de verdeling in 1994. En de overheid weet nog steeds niet wat ze het beste kunnen doen. Nu heeft men voor 1997 een veiling bedacht. Dat is net zoiets als een loterij, ik heb hier een pot met lootjes en wie het winnende lootje trekt die heeft een etherfrequentie. Het is natuurlijk heel ongelijk om eerst schaarste in de hand te werken door de publieke omroep negentig procent van de etherfrequenties te geven, en de overige tien procent onder de commerciëlen te gaan veilen tegen het hoogste bod. Dan ben je als overheid bezig de prijs op te drijven. Dat betekent dat het om de hoogst biedende gaat. En dat zijn de buitenlandse bedrijven, Bertelsmann, CNN, Time-Warner, Canal Plus, noem ze maar op. Daar kan een Nederlands bedrijf als Strengholt niet tegenop. Nuis is bang dat je zo meer van hetzelfde krijgt, en dat je beter kunt zorgen voor meer diversiteit en pluriformiteit in de ether. Alleen gaat niet Nuis de frequenties verdelen, maar zijn collega Jorritsma van Verkeer en Waterstaat. En mevrouw Jorritsma wil veilen. Verkeer en Waterstaat wil ook niet wachten op een onderzoek naar efficiënter gebruik van de ether, zodat er misschien meer zenders een frequentie kunnen krijgen. Als uit zo'n onderzoek nou zou blijken dat er geen schaarste is, dan hoef je ook niet te veilen. Maar Jorritsma wil eerst veilen, dan pas een onderzoek doen, wij hebben het liever andersom. Het is wel prettig dat alle commerciële radiozenders in groepsverband opereren, in de VCR. We hebben allemaal belang bij een onderzoek naar meer frequentieruimte, daar voeren we gezamenlijk strijd voor.
De onzekerheid
Het is natuurlijk heel moeilijk om in zo'n onzekere situatie een bedrijf te runnen. Onze investeringen zijn gebaseerd op een periode van drie jaar, want zolang duurt de licentie. Dat is een veel te korte periode om een bedrijf in op te bouwen. De overheid dwingt je met deze maatregelen om investeringen heel low-key te houden, waardoor je weer niet altijd even superprofessioneel overkomt. Maar je kunt nu eenmaal niet al te veel risico's nemen als je voortbestaan zo onzeker is. Het is nog altijd geen vetpot. Het is ook moeilijk om je personeel gemotiveerd te houden. Ook naar de adverteerder is het moeilijk. Ik kan geen contracten afsluiten voor de komende drie jaar, want ik weet niet waar Noordzee dit jaar te ontvangen is. Zonder die etherfrequentie is er weinig toekomst voor RNN. Dat geldt overigens eveneens voor de andere commerciële stations.
Het repertoire
Noordzee heeft een belangrijke bijdrage geleverd aan de opleving van het Nederlandse repertoire, dat zal niemand ontkennen. In de afgelopen zes jaar is de omzet van Nederlandse muziekprodukties met 150 procent toegenomen. Als Noordzee onverhoopt geen frequentie zou krijgen denk ik niet dat de publieke zenders plotseling veel aandacht voor de Nederlandse muziekprodukties gaan krijgen. Waarom zouden ze het nu wel doen terwijl ze dat vroeger ook niet deden? Ze vinden dat maar zo'n klein onderdeeltje van wat ze allemaal willen doen dat het niet interessant genoeg is om uit te breiden. Radio 2 heeft de dag nadat bekend werd dat wij een etherfrequentie kregen het roer omgegooid en is toen meer nationaal produkt gaan draaien. Dat is intussen alweer voorbij. Maar dat was mijns inziens een voorzorgsmaatregel, een soort defensieve programmawijziging. Ze hebben geprobeerd ons de wind uit de zeilen te nemen, maar we zijn ze qua luistercijfers allang voorbij.
Het weerleggen
Er is vaak negatief geschreven over Radio Noordzee Nationaal. Ik heb veel interviews moeten geven waarin ik heel veel beschuldigingen in heb moeten weerleggen. Ik heb er papieren bij gehaald om aan te tonen dat allerlei beschuldigingen niet waar zijn. Ik snap niet goed waarom dat zo gaat. Het lijkt wel alsof mensen Nederlandse muziek bedreigend vinden. Misschien zijn ze bang dat het een succes wordt. De concurrentie kan het niet goed hebben dat wij de sympathie hebben van de politiek. Als er dan een station komt met een juffrouw die zegt: "Wij doen Nederlandse muziek, en dat is heel belangrijk", dan denken zij natuurlijk: "Oh God, daar heb je dat mens, daar gaat onze frequentie." Het journalistieke volk heeft zich vaak laten leiden door de aanvallen van de concurrentie. Maar dat gebeurt overal, niets nieuws onder de zon."
(c) Arjan Snijders