Dit is een exclusieve publicatie op deze website van één van de tien interviews die de uiteindelijke versie van dit boek niet haalden. Deze afgevallen interviews waren niet minder interessant dan anderen maar pasten simpelweg niet in het boek. Soms waren het verhalen over minder bekende zenders of waren de vertellers minder bekend. Maar online vervalt die beperking!
'Rap van Fortuin' gaat over de opkomst van commerciële omroep in Nederland en wordt als naslagwerk gekoesterd als het gaat over de periode 1985-1996 in de Nederlandse omroepgeschiedenis. Dat er, naast zenderbazen en politici, nog andere instanties en mensen achter de schermen invloedrijk werk hebben verricht bij de komst van commerciële omroep in Nederland bewijst dit verhaal. De introductie hieronder zegt op zich genoeg. Van het gesprek met Jan Verhagen herinnert Arjan zich inmiddels vrij weinig meer. Ze hebben één keer een uur samen doorgebracht, in zijn appartement aan de Nederlandse kust. Arjan wist vrijwel niets van hem, hij niets van hem en zijn plannen voor dit boek. En uiteindelijk kwam zijn gesprek niet in dat boek terecht. Wat blijft is dit verslag van dat gesprek, over een verder nergens gedocumenteerde vergeten reeks aanloopproblemen in de Nederlandse omroepsector.
Wellicht een vreemde eend in de bijt binnen de commerciële omroepwereld, de directeur van auteursrechtenorganisatie Buma/Stemra (1970-1991). Maar de rol van Jan Verhagen is niet onbelangrijk geweest voor die commerciële omroep in Nederland. Begin jaren tachtig haalt de Buma aan Nederlandse auteursrechten maar een fractie op ten opzichte van de bedragen die naar het buitenland gaan. Verhagen gaat dat sturend veranderen, door zich ook met de mediapolitiek te bemoeien. Zo haalt hij in 1984 Sky Channel op de Nederlandse kabel, en sluit hij en passant gelijk een deal over de Buma-afdrachten. Als Verhagen in 1991 na ruim twintig jaar zijn Buma verlaat om zich als zelfstandig media-adviseur te vestigen, helpt hij Radio Noordzee Nationaal in het zadel om het Nederlands produkt meer in de kijker te spelen. Met de Buma-afdrachten is het daarna alleen maar beter gegaan.
"Mijn belangrijkste drijfveer om me met de omroepwereld te bemoeien was mijn drang om de markt open te breken. Ik wilde in Nederland commerciële omroep naast de publieke omroep. Of die commerciële omroep nu uit het binnenland of uit het buitenland kwam maakte niet uit. En niet om de publieke omroep te killen, want dat is een groot goed. Maar het had geen zin om het tegen te houden, de commerciëlen kwamen er toch wel. Je weet hoe het gaat met nieuwe ontwikkelingen: eerst roept iedereen dat het onmogelijk is, en een jaar later is men er aan gewend.
De opbrengsten
Begin jaren tachtig waren de Buma-opbrengsten erg mager. De Buma haalt geld op voor auteurs van muziek, bijvoorbeeld wanneer ze gedraaid worden op radio en televisie. Maar de publieke omroep draaide weinig nationaal produkt, er kwam dus amper wat binnen. Als ik dan keek naar de omzet van mijn collega's in Engeland, Italië, Amerika, noem maar op. Die haalden vier vijfde van hun omzetten uit de omroep, en één vijfde van het café om de hoek. Bij mij was dat precies andersom. Door dat omroepmonopolie kreeg ik maar een schijntje voor het uitzenden van onze muziekwerken, vergeleken met andere landen.
Het Leidmotief
Bij al mijn bemoeienissen met de omroepwereld dacht ik voornamelijk vanuit mijn verantwoordelijkheden als directeur van Buma/Stemra. Maar als burger had ik een gruwelijke hekel aan het omroepmonopolie. Hoewel ik zelf ook directeur was van een monopolistische instelling, maar daar heb ik dan ook zoveel mogelijk de onaangename aspecten van proberen te verzachten. Als Buma-directeur wilde ik actief zijn in de omroepwereld, om de Buma-inkomsten sterk te vergroten. Dat is voor het eerst actief gebeurd toen Sky Channel naar Nederland wilde komen. Als je kijkt hoe de politiek daar op heeft gereageerd, hoezeer dat tegen heug en meug is gegaan. Brinkman die aan de ene kant wel zag dat er niet aan te ontkomen was, maar aan de andere kant door mensen als Beinema op de huid werd gezeten om de boel juist af te remmen. Ik raakte heel erg gemotiveerd me daar in te mengen, ik had een persoonlijke drijfveer en een professionele.
De kabel
Begin jaren tachtig kwamen er meer zenders op de kabel. Met een lange afstandsverbinding kon de BBC vanuit Oosteinde door heel Nederland gebracht worden, waardoor het kabelpakket veel interessanter werd. Dus zouden er ook veel meer op Nederland gerichte programma's komen, dat kon je op je klompen aanvoelen. Maar over de auteursrechten was nog niks geregeld. Dat wilde ik natuurlijk wel, want het was nog een braakliggend terrein, terwijl er net als via de ether sprake was van openbaarmaking. De Hoge Raad heeft voor het eerst een uitspraak gedaan over deze rechtenkwestie in Amstelveen. De rechter oordeelde dat er voor doorgifte per kabel de verplichting rustte om auteursrechten te betalen. Een omroepprogramma via de kabel leverde dus ook vergoedingen op voor de Buma. Nou, toen stond heel Nederland op zijn kop. Schande, dubbele betaling, riep iedereen. Waarop ik tegen de pers zei: Dubbele betaling? Als alles dubbele betaling was, had ik de tent al lang kunnen sluiten. Bij elke openbaarmaking moet in principe opnieuw betaald worden, en of het programma nu via de ether of via de kabel beschikbaar gesteld wordt maakt daarbij geen verschil.
En de consument is ook bereid dat te betalen, wist ik. Ik heb begin 1983 voor de Buma laten onderzoeken of de mensen bereid waren extra te betalen als ze meer zenders konden ontvangen. Uit dat consumentenonderzoek bleek dat het gros van de mensen het heel billijk vond om per maand bijvoorbeeld een gulden per extra zender te betalen. Het leek de mensen zo aantrekkelijk om in plaats van zeven bijvoorbeeld veertien kanalen te krijgen, dat ze best bereid waren daar wat voor te betalen. Trouwens, op de vraag 'hoeveel betaalt u nu?' bleef 85 procent het antwoord schuldig. Dat ging schuil in hun energienota, daar hadden ze geen flauw benul van. Voldoende signalen dus om er van uit te gaan dat de kabel groot zou worden, en dat er dus auteursgelden geheven kon worden.
Als we gewild hadden, had ik de zaak voor de rechter kunnen uitvechten. De uitspraak van de Hoge Raad gaf ons het recht om alle auteursrechten van de jaren voor 1983 ook te innen, omdat de auteursrechtelijke verplichting er al is sinds er een auteurswet is. Maar door dat verleden hebben we een dikke streep gezet. Het was niet mijn bedoeling om de kabel in Nederland failliet te laten gaan. Ik wilde er juist in de toekomst van profiteren. En juist doordat die auteursrechten voor de kabel gelegaliseerd zijn is het mogelijk geweest om de kabel zo snel uit te bouwen. Anders was de kabel misschien overstelpt door andere mogelijkheden, misschien wel door directe satellietontvangst. Alle rechthebbenden kregen in het zogenaamde 'joint cable agreement' een bedrag per kwartaal, afhankelijk van hoeveel programma's er werden uitgezonden. Dat bracht een geldstroom op ten bate van de auteurs en andere rechthebbenden die nu 120 miljoen per jaar bedraagt, ongeveer 10 procent van wat de consument betaalt voor een kabelabonnement. Ik heb in 1994 nog voor de Sena een contract gesloten over de naburige rechten. De Sena haalt geld op voor de uitvoerende kunstenaar en de platenproducent, zoals de Buma dat doet voor de auteur van het werk. Het gaat hier maar om 5 miljoen gulden, omdat niet alle rechthebbenden meedoen, bijvoorbeeld de omroepen en de filmmaatschappijen niet. Op vijf miljoen betalende kabelhuishoudens is dat nog geen gulden per jaar per abonnee. En toch zijn er kabelmaatschappijen die dan menen een tariefverhoging te moeten instellen. Terwijl we nog niet praten over een half procent op jaarbasis, dat is zelfs minder dan de geldontwaarding.
Het contract
Toen Sky Channel in 1984 naar Nederland kwam was daar nog niks voor geregeld. Niemand wist hoe je een contract tot stand zou moeten brengen tussen zo'n satellietaanbieder en een kabelmaatschappij. Dat contract heb ik toen zelf maar opgesteld, en op een paar ondergeschikte wijzigingen na wordt dat modelcontract van mij nog steeds door de Vecai gebruikt. Sterker nog, het wordt in heel Europa gebruikt. De basisrechten en verplichtingen van de kabel enerzijds en de satellietaanbieder anderzijds worden er heel behoorlijk in afgebakend. En de auteursrechten zijn uiteraard geregeld, want daar was het mij mede om te doen. Sky zou, afhankelijk van het gebruik van muziek, een bepaald percentage afstaan aan muziekauteursrechten. Ik zorgde voor een parallelcontract tussen Sky Channel en de auteursrechtenorganisaties in Europa. Zo kwam Sky op veel meer kabelnetten, ook al stelde dat in het buitenland qua aantal niet veel voor. Dat was trouwens weer interessant voor de Nederlandse auteurs, want de opbrengst werd verdeeld naar rato van het aantal homes. Ik zat dus altijd goed, want ik had 3,5 miljoen homes in Nederland, tegen een paar honderdduizend homes in het buitenland, ha ha ha.
Sky Channel
Met de komst van Sky Channel is het hele verhaal rondom de rechten op de kabel begonnen. Sky Channel zond in 1983 alleen in Malta uit voor 60.000 huishoudens, tot Rupert Murdoch de zender opkocht. Hij heeft Patrick Cox aangesteld als executive officer, en Patrick benaderde mij weer met het verzoek om Sky in Europa op de kabel te krijgen. Alle landen hadden hermetisch gesloten wetgeving, dus dat was niet eenvoudig om daar als commerciële kandidaat tussen te komen. Bovendien lag er behalve in Nederland en België amper kabel in Europa. Duitsland had 100.000 aansluitingen, Frankrijk nog minder. In de stad Boedapest alleen al waren meer huizen bekabeld dan in heel Frankrijk. Dat was trouwens een typische redenering van het Oostblokregime, omdat kabel beter te reguleren is dan directe, vrije etherontvangst van allerlei satellieten. Als voorzorg hadden ze Boedapest, en bijvoorbeeld Leningrad, helemaal bekabeld. In Nederland was er weliswaar geen censuur, maar je kon alleen als commerciële zender op de kabel komen als je een in het buitenland wettig geconstitueerde omroep was. Dan mocht het signaal in Nederland eigenlijk niet meer tegen gehouden worden. Ik ging, met mijn rechterhand en huidig Buma-directeur Hein Endlich, naar London, en ik vertelde aan de mensen van Sky: als jullie niks doen, behalve dat wat ik je zeg te doen, dan garandeer ik je dat je binnen drie maanden op de Nederlandse kabel zit. Die heren hebben zich daar stipt aan gehouden, want ze zagen zelf geen enkele kans om in Nederland door te breken. Ik had natuurlijk veel contacten met mensen van de diverse Ministeries in Den Haag, dus ik wist wel zo'n beetje wat er speelde.
Het is me gelukt om Sky Channel binnen drie maanden, langs volstrekt legale weg, in Nederland op de kabel te krijgen. De wet bood de gelegenheid, en Brinkman kon zich er dus niet aan onttrekken. Iedereen die zei dat we via slinkse wegen op de kabel zijn gekomen praat onzin. Maar er volgden eerst nog heel wat belemmerende bepalingen van het parlement. Eerst het ondertitelingsverbod, op voorstel van Beinema en Van der Sanden. Je reinste apekool natuurlijk, dat politici daar aan mee doen. Vooral Van der Sanden, als lid van de PvdA, moest toch weten dat de eerzame arbeider niet altijd even goed is in het Engels. In Nederland mocht Sky niet ondertiteld worden, maar in Boedapest werd het al zonder dat verbod doorgegeven. Nederland was wat dat betreft minder liberaal dan de toenmalige oostbloklanden. En dan had je nog het verbod van op Nederland gerichte reclame. Daar zat ik dan met Patrick Cox en een lijst met potentiële adverteerders. Albert Heijn, die kunnen we wel doen, want die heeft in Amerika een keten, maar ja, het is toch wel erg op Nederland gericht. De Amro bank, kan die dan wel? Zo zaten we het lijstje af te lopen, om te kijken wat we wel en wat we niet konden maken. En wat heeft het verbod nu voor een zin gehad? Iedereen wist wel dat de Europese Commissie het voorstel onmiddellijk zou torpederen. Het heeft dan ook nog geen drie maanden stand gehouden. Maar Beinema stemde wel voor die wet, want dan had hij weer een half jaar vertraging gewonnen. Het heeft niets geholpen, er kijken steeds minder mensen naar de publieke omroep.
Uiteindelijk kwamen alle veranderingen er wel, het werd alleen politiek afgeremd. De ambtenaren waren gewoon niet slim genoeg om het echt tegen te houden. Ze konden geen overtuigende argumenten vinden, en vonden zo'n wet van Beinema eigenlijk ook onzin. Maar stukje bij beetje kwam je er ook. Ik liet Patrick Cox altijd zelf brieven schrijven aan Brinkman, waarin ik hem precies liet schrijven wat hij deed of liet met Sky. Kregen we geen antwoord dan was dat een bevestigend antwoord. Ambtenaren hebben een hekel aan brieven ontvangen, maar nog veel meer aan brieven schrijven. Zo was Brinkman wel op de hoogte, maar gebeurden er wel dingen die eigenlijk niet de bedoeling waren. Dat was mijn tactiek altijd.
Daarna was de groei voor Sky Channel niet meer tegen te houden. Ik vind dat Cox en Murdoch het spel fair gespeeld hebben. Ze hebben hier werkgelegenheid tot stand gebracht. Ik heb Patrick Cox met John de Mol junior in contact gebracht, waardoor John zijn eerste miljoenenopdrachten binnen kon halen. Zonder Sky Channel was John de Mol nooit zo groot geworden dat hij op gelijke voet met Joop van den Ende kon fuseren. Ik heb nog het eerste contract gescreend voor Linda de Mol. Linda kreeg haar eerste optreden als presentator op Sky Channel. Sky heeft veel betekend voor Nederland. Sky zette toch in ons land voor miljoenen aan reclame-omzetten om. Het jaar dat Sky op de kabel kwam gaven kijkcijfers aan dat 85 procent naar Nederlandse programma's keek van toen nog alleen de publieke omroepen, 5 procent keek naar de BRT, en 10 procent naar de overige zenders. Sky is nooit verder gekomen dan 5 procent kijkdichtheid, maar in een groeiende markt natuurlijk. Advertentiebudgetten kwamen toen pas een beetje los.
Maar toen kwam de kink in de kabel. Murdoch heeft Sky geliquideerd, omdat hij een vooraanstaand tv-stationeigenaar wilde zijn in Engeland. Hij heeft de exposure die er voor Sky was in Europa laten varen, ook al stelde naast Nederland bijvoorbeeld dat Boedapest natuurlijk niet vreselijk veel voor. Het bracht toen nog niet veel geld op, maar nu had het natuurlijk wel veel opgebracht. Nu zijn de kabelabonnees in Boedapest ook koopkrachtig publiek. Maar niemand wist natuurlijk dat het ijzeren gordijn zou vallen. Eigenlijk was het de bedoeling dat Sky Channel een supranationale organisatie zou worden, gevestigd in Nederland. Dat wilde Patrick Cox ook. Maar Sky Channel is van de ene op de andere dag in Eurosport veranderd, die op dezelfde frequenties ging uitzenden. Die switch is door de kabelmaatschappijen geaccepteerd, omdat er ook nog geen sportzender was. Uit die tijd stamt ook Sky Radio. Dat heeft Ton Lathouwers & Co toen opgezet met geld van Murdoch. De jukebox formule van Sky Radio stelt natuurlijk niks voor, maar het werkt wel, kennelijk. Commerciële radio mag natuurlijk ook niks kosten, voor drie miljoen kun je zo'n zender laten draaien.
Radio Noordzee Nationaal
Begin jaren negentig had ik tabak van de Buma, ik had daar al bijna twintig jaar gezeten. Toen ik er in 1970 startte was de gezamenlijke omzet 12 miljoen, toen ik in 1991 wegging bijna een half miljard. Nu komt 65 procent van de Buma-opbrengsten uit de omzet van de omroep, tegen nog geen twintig procent toen ik begon. Dat is toch niet slecht gedaan? Maar ik wilde wat anders, dus ik heb me als zelfstandig mediaconsultant gevestigd op het gebied van auteursrechten. Er was namelijk nog iets wat ik als Buma-directeur niet had kunnen bereiken. Het zat me dwars dat het Nederlandse repertoire er zo ongelofelijk bekaaid afkwam. Buma had toen twee dochters, Conamus die de lichte muziek promoot, en het Centrum Nederlandse Muziek (CNM) die promoot ernstige muziek. Daar stopte ik namens de Buma elk jaar vijf miljoen gulden in, maar echt zoden aan de dijk zette het niet. Waarom zou ik via Conamus de Vara 2 ton betalen vanwege een gesubsidieerde uitzending als ik voor een paar miljoen zelf een radiostation kan runnen?
Toen heb ik dus Radio Noordzee Nationaal opgezet. Op de dag dat ik van de Buma afscheid nam heb ik me laten benoemen tot voorzitter van de Stichting Radio Noordzee. De Buma was eigenaar van de stichting, en de Buma was de enige die daar bestuursleden in benoemde. Ik was de onafhankelijke voorzitter. Het stationsmanagement werd uitbesteed aan Guus Jansen, die een soort managementscontract had. Van Guus Jansen en Strengholt had ik ook de naam Radio Noordzee in licentie gekregen. Dat was nog een naam die wat deed, die nostalgie opriep. Maar al gauw bleek dat de platenindustrie het gat in de markt niet zag voor een radiostation dat zich op het nationale muziekrepertoire toelegde. Binnen de Buma gingen stemmen op, van vooral muziekuitgevers, tegen de Buma betrokkenheid bij wat zij maar een avontuur vonden. De Buma moest zich daar niet mee inlaten, vonden zij. Dat heeft er helaas toe geleid dat Buma zich heeft teruggetrokken uit RNN, en haar belangen heeft overgedaan aan Strengholt. Die heeft de zender voor eigen rekening voortgezet, met niet gering succes. Zeker sinds de etherfrequentie gaat het heel goed met Noordzee. Daar vaart de Nederlandse muziek wel bij, met voorop de componisten en tekstschrijvers. En het nationale repertoire staat weer in de belangstelling, en wordt weer goed verkocht. Daar was het mij vooral om te doen geweest toen ik mijn plan voor RNN opzette.
De leverancier
In de begintijd van de kabel in Nederland waren de leveranciers nog energiebedrijven, die naast gas en water ook signalen leverden aan de kijkers. Want dat hoorde ook bij de primaire levensbehoeften, wat utiliteitsbedrijven dus aan de burgers aanbieden. Nederland heeft altijd een heel laag niveau van abonneezenders gekend. Die pluspakketten, pay-tv, dat komt nu pas opzetten. Je ziet ook dat energiebedrijven het verbod krijgen om naast energie ook andere signalen te leveren. Die kabel wordt nu in aparte dochters ondergebracht, om concurrentievervalsing te voorkomen. Daarmee is het modelcontract van de Vecai niet meer afdoende, de basis- en de pluspakketten vragen om een herschikking nu de consument op een andere wijze gaat betalen.
De afnemer
En ach, de consument betaalt altijd. Hij betaalt ook voor commerciële televisie, want reclame financiert het commerciële programma en reclame wordt betaald door de consument. Zelfs als hij geen pay-tv heeft, betaalt hij nog mee via de prijs van het produkt. En dat je voor bepaalde programma's gaat betalen is voor de hand liggend. Of je nu een film in de videotheek haalt of naar pay-tv zit te kijken, je moet betalen voor de waren. Toch?"
(c) Arjan Snijders